W celu wykonania postanowień pokoju ryskiego powołano pięć komisji: graniczną, repatriacyjną, specjalną,
reewakuacyjną i rozrachunkową. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych miała miejsce w kwietniu 1921 roku a
wymiana przedstawicielstw dyplomatycznych w sierpniu tegoż roku.
Szereg dokumentów polskich placówek dyplomatycznych i urzędów zwracało jednak uwagę na ogromne trudności
w wykonywaniu przez stronę sowiecką (radziecką) poszczególnych postanowień traktatu ryskiego. Niektóre
mówią wprost o łamaniu prawa wobec Polaków na terytorium Rosji Sowieckiej i później Związku
Radzieckiego. Problemy te zaczęły się już w najbliższych miesiącach po ratyfikowaniu traktatu.
Poniżej przyjrzymy się niektórym z dokumentów.
W nocie z 11 lipca 1921 roku do Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych zwraca się uwagę, że rząd
rosyjski przekracza i toleruje akcje zmierzające do podkopania legalnego rządu polskiego i do obalenia
ustroju społecznego w Polsce, mającego na celu zaognienie relacji polsko-rosyjskich. Zwraca uwagę, że
oddziały rosyjskie i ukraińskie nadal okupują niektóre miejscowości, które zgodnie z art. II traktatu
znajdują się po polskiej stronie granicy. Wymienione są konkretne akcje sowieckie i miejscowości.
Delegaci sowieccy do Komisji Rozjemczej nie wykonują umów wynikających z układu. Prowadzą ponadto akcje
propagandowe wśród nadgranicznej polskiej ludności oraz tworzą organizacje jak np. „Zakordota”,
zmierzające do obalenia rządu polskiego. Rząd Polski protestuje przeciwko takim działaniom. (20.08.1921
r., Pismo w sprawie przekraczania postanowień traktatu ryskiego przez rząd rosyjski, Ambasada RP w
Moskwie, sygn. 66).
O sytuacji Polaków w Piotrogrodzie, którzy są rozstrzeliwani, ponieważ optowali za obywatelstwem
polskim, mówi nota Poselstwa Polskiego w Moskwie z 3 września 1921 roku. Ponadto pełnomocnik Polskiego
Czerwonego Krzyża inż. Tyszko został aresztowany bez powodu i jest przetrzymywany już przez dwa miesiące
w więzieniu. Działania takie nie są zgodne z art. VI i X traktatu ryskiego oraz układem o repatriacji.
Nota była wysłana do Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (3.09.1921 r., Ambasada RP w Moskwie, sygn.
66, pismo w sprawie rozstrzeliwania Polaków w Piotrogrodzie).
Raport z 10 września 1921 r. mówi nawet o konieczności „zwinięcia” polskiej placówki dyplomatycznej w
Moskwie. Jak czytamy w nim: „nie mamy prawie żadnej możliwości reagowania na niespełnianie przez tę
ostatnią (tj. Rosję) przyjętych na siebie zobowiązań. Jedyną chyba presją, jaką na Sowiety możemy
wywrzeć, jest groźba zerwania stosunków dyplomatycznych, o utrzymanie których przeciwnikowi bardzo
chodzi”. (10.09.1921, Raport w sprawie zamknięcia placówki dyplomatycznej w Moskwie, Ambasada RP w
Londynie, sygn. 854).
W oświadczeniu ustnym złożonym Gieorgijowi Cziczerinowi 14 września 1921 roku zwraca się uwagę na
łamanie postanowień zapisanych w Preliminarzu Pokojowym i w Traktacie Pokojowym. Zgodnie bowiem z art.
VII Preliminarza Polacy - jeńcy cywilni i zakładnicy, znajdujący się w Rosji, powinni byli być
wypuszczeni. Podobnie, nie zostały wypełnione postanowienia art. IX Traktatu Pokojowego, dotyczące
jeńców wojennych. Według polskich szacunków w rosyjskich obozach i więzieniach znajdowało się nadal ok.
10000 jeńców wojennych i ok. 3000 zakładników i internowanych. Nie wypełniono również postanowień punktu
15 art. XI w sprawie działań Komisji Mieszanej dla reewakuacji z Rosji mienia polskiego. Jej działania
były sabotowane przez stronę rosyjską. Strona polska domagała się realizacji postanowień. (16.09.1921
r., Oświadczenie ustne złożone komisarzowi ludowemu Cziczerinowi, Ambasada RP w Moskwie, sygn. 66).
7 października 1921 roku miała miejsce konferencja Jana Dąbskiego z Leonem Karachanem nt. realizacji
postanowień traktatu ryskiego. Sporządzony został protokół, w którym czytamy m.in. o rozpoczęciu prac
Mieszanej Komisji Reewakuacyjnej i Specjalnej, opuszczenia terytorium Polski określonych osób, ratach za
mienie kolejowe przypadające Polsce, przestrzegania art. V traktatu, ochrony granic, itd. (7.10.1921 r.,
Ustalenia z konferencji Jana Dąbskiego i Leona Karachana, Ambasada RP w Paryżu, sygn. 154).
O braku realizacji jakichkolwiek ustaleń Traktatu Pokojowego mówi również polska nota z 1 listopada 1921
roku. Jak czytamy w tym piśmie „Rząd Rosyjski uchyla się stale i systematycznie od wykonania nawet
najdrobniejszych przepisów Traktatu i cały swój stosunek do tego aktu opiera na metodzie sabotażu i
zwłoki”. Nota omawia po kolei trudności, jakie napotyka realizacja artykułów Traktatu (1.11.1921 r.,
Pismo w sprawie braku realizacji postanowień traktatu ryskiego, Ambasada RP w Moskwie, sygn. 66).
O swoistej próbie szykanowania Poselstwa Polskiego i Delegacji Polskiej w Moskwie mówi nota do
Przedstawicielstwa Pełnomocnego Rosyjskiej SFSR w Warszawie z 8 listopada 1921 roku. Tak zwany Biurobin,
stanowiący część Ludowego Komisariatu do Spraw Zagranicznych, nałożył na Poselstwo Polskie i Delegację
Polską opłaty w złocie za wynajmowane przez nie lokale, przejazdy kurierów a nawet miejsca w teatrze.
Strona polska informuje stronę rosyjską, że jeżeli wejdzie to w życie natychmiast podobne opłaty będą
nałożone na przedstawicielstwo rosyjskie w Warszawie. (15.11.1921 r., Pismo w sprawie opłat w złocie,
Ambasada RP w Moskwie, sygn. 66).
12 grudnia 1921 roku został napisany wniosek w przedmiocie ustalenia zasad uregulowania roszczeń
obywateli polskich z tytułu stosunków służbowych do rządu rosyjskiego. Czytamy w nim: „Śród pretensji
polskich do rządu rosyjskiego, opartych na tytułach prawnych, liczną grupę stanowią roszczenia b.
funkcjonariuszów wojskowych i cywilnych instytucji rządowych, samorządowych i publicznych b. Królestwa
Polskiego i b. Cesarstwa Rosyjskiego, wynikłe ze stosunków służbowych, oraz roszczenia wdów i sierot po
nich pozostałych. Rozstrzyganie spraw o uregulowanie tych roszczeń, na podstawie cz. 2 art. XVII
Traktatu, podlega Mieszanej Komisji Rozrachunkowej”. Polska delegacja wnosi o uskutecznienie tych
rozrachunków. (12.12.1921 r., Wniosek w sprawie roszczeń obywateli polskich wg Traktatu Ryskiego, MSZ,
sygn. 6739a).
Do prac Mieszanej Komisji Rozrachunkowej odnoszą się kolejne dokumenty, znajdujące się w zespole
Ministerstwa Spraw Zagranicznych (sygn. 6739a). Są to: „Memoriał w sprawie roszczeń i reewakuacji
urzędników wg Traktatu Ryskiego”, „Projekt wniosku w sprawie rozrachunku z tytułu zaległych należności
wg Traktatu Ryskiego”, „Projekt w sprawie rozrachunku urzędów poczty wg Traktatu Ryskiego”, „Akta
dotyczące Mieszanej Komisji Rozrachunkowej do realizacji Traktatu Ryskiego”, „Projekt uchwały w sprawie
zaświadczeń praw majątkowych obywateli polskich”, „Wniosek w sprawie uregulowań należności ob. polskich
b. wojskowych Imperium Rosyjskiego”.
O realizacji Traktatu Ryskiego mówi dokument z 20 lutego 1922 roku pt. „Stan wykonania Traktatu
Ryskiego”. Porusza m.in. sprawę powolnego posuwania się wytyczania granicy między państwami, wtrącania
się Rosji w sprawy terytorialne między Polską a Litwą, wykonywania praw opcji przez Polaków w Rosji,
rozwoju religijnego i kulturalnego Polaków. Dokument kończy się stwierdzeniem: „Rząd Polski miał możność
przekonania się, że Rząd Sowiecki, jako kontrahent jest nieodpowiedzialny z dwóch względów: po pierwsze
dlatego, że przyjmuje zobowiązania, których istotnie wykonać nie jest w stanie, po wtóre dlatego, że w
przeważającej ilości wypadków zupełnie wykonalnych rzeczy spełnić nie chce”. (20.02.1922 r., Stan
wykonania Traktatu Ryskiego, Ambasada RP w Moskwie, sygn. 182).
O dalszym braku realizacji postanowień traktatu ryskiego mówi obszerne opracowanie T. Perkowskiego z
Referatu Rosyjskiego z 3 sierpnia 1922 roku. Zwraca uwagę na opóźnienia wynikające z działań strony
sowieckiej, uniemożliwiające np. „zasłupienie” granicy do 1 listopada 1922 roku. Omawia również problemy
nadgraniczne, dotyczące ludności, ale również sporu terytorialnego polsko-litewskiego, w który wtrąca
się strona rosyjska. Nie mniej ważna kwestia obejmowała zagadnienie opcji, tj. wyboru obywatelstwa i
możliwości powrotu do Polski. Opracowanie mówi również o prześladowaniu religijnym Polaków w Rosji,
kwestii praktyki religijnej i urządzania wewnętrznego życia kościelnego. Działania Komisji Mieszanej ds.
Reewakuacji mienia państwowego i prywatnego są poważnie ograniczane przez stronę rosyjską. Podobnie nie
zostały wykonane postanowienia dotyczące wypłaty Polsce 30 mln. rubli w złocie i wypłaty za tabor
kolejowy (3.08.1922 r., Pro Memoria Wykonanie Traktatu Ryskiego, Ambasada RP w Moskwie, sygn. 66).
Problemy z realizacją art. XI traktatu ryskiego dotyczyły również dóbr kultury, które były zabrane
Polsce w okresie zaborów, a których zwrotu domagał się rząd polski. Mówi o tym m.in. raport z 25 lutego
1924 roku. Jak czytamy w tym dokumencie „Taktykę sowiecką charakteryzuje od roku w sprawie muzealiów (za
wyjątkiem odesłania Gabinetu Rycin, uchwalonego zresztą półtora roku temu) - ciągła odmowa zwrotu
kolekcji większych, gotowość zwracania tylko drobnych - i sabotaż w wykonaniu ważniejszych uchwał
dawniejszych (np. arrasów, Biblioteki Załuskich itd.)”. Odmowa zwrotu dotyczyła m.in.
To, co zostało wykonane i niewykonane w dziedzinie zwrotu dóbr kultury znalazło się w raporcie z maja
1923 roku. Są w nim dane dotyczące muzealiów (np. obrazy, rzeźby, meble), militaria, arrasy, zbiory
archeologiczne, zbiory przyrodnicze, Obserwatorium Wileńskie, muzea, biblioteki, archiwa (zwrócono
jedynie Archiwum Oddziału Ziemskiego b. MSW w Petersburgu, Archiwum Heroldii Królestwa Polskiego i
nieliczne dokumenty Archiwum Głównego w Warszawie) (W sprawie mienia kultury wykonanego i nie wykonanego
w myśl traktatu ryskiego, Ambasada RP w Londynie, sygn. 854).
Z dokumentami powyższymi koresponduje inny, dużo wcześniejszy, pokazujący stosunek do zwrotu dóbr
kultury Polsce sowieckiego środowiska akademickiego. 4 kwietnia 1921 roku ukazała się odezwa Rady
Uniwersytetu Petersburskiego zwracająca się przeciwko realizacji art. XI traktatu ryskiego. „Rada
Uniwersytetu petersburskiego protestuje przeciwko zwrotowi obiektów kulturalnych niegdyś zagrabionych
przez Rosję, a zwłaszcza przeciw zwrotowi dawnej biblioteki Załuskich, wcielonej do Biblioteki
Publicznej w Petersburgu jako przeciw naruszeniu całości zbiorów, mających imię w nauce i otaczanych
opieką przez uczonych rosyjskich” (20.04.1922 r., Na temat odezwy Rady Uniwersytetu Petersburskiego,
Ambasada RP w Londynie, sygn. 854).
Mimo to prowadzone były prace w Bibliotece w Petersburgu, zmierzające do wydzielenia podlegających
zwrotowi Polsce rękopisów i książek. Jednak jak donosi dokument Poselstwa Polskiego w Londynie z 27
lipca 1923 roku, eksperci polscy zostali usunięci z prac w tejże bibliotece na mocy rozporządzenia władz
sowieckich z 21 kwietnia 1923 roku. Protestowali polscy eksperci (27.07.1923 r., Protest ekspertów
polskich usuniętych od prac w Ros. Bibliotece Publ. w Petersburgu, Ambasada RP w Londynie, sygn. 854).