Ignacy Jan Paderewski swoim testamentem w 1930 r. przekazał Muzeum Narodowemu w Warszawie dzieła sztuki: obrazy, rzeźby, rysunki, ceramikę, kolekcje monet, medaliu. Dokumenty archiwalne znalazły się w Archiwum Akt Nowych. Czasopisma i książki, w tym starodruki zapisał Bibliotece Jagiellońskiej. Rękopisy mistrza trafiły w formie depozytu do Instytutu im. F. Chopina, a listy znanych osób do Biblioteki Narodowej. Całość rękopisów Paderewskiego zgromadzonych po jego śmierci w różnych instytucjach zebrano i opisano dopiero w latach osiemdziesiątych. Duża część zbiorów Paderewskiego przechowywana w posiadłości Paso Robles trafiła od prywatnych darczyńców, w tym m.in. od sekretarza Sylwina Strakacza i Heleny Lübke do Polish Music Center w Los Angeles. Wśród materiałów tam zgromadzonych znajduje się korespondencja w sprawach muzycznych, politycznych i społecznych oraz finansowych, szereg wycinków prasowych dotyczących jego kariery muzycznej i politycznej, programy koncertowe oraz bogata kolekcja fotografii, zarówno z jego pobytu i kolejnych tras koncertowych w Stanach Zjednoczonych, jak i w Europie. Zbiory archiwalne uzupelniają niezwykle ciekawe i cenne muzealia, w tym walizka, sygnet, karty do brydża oraz zegarek otrzymany przez Paderewskiego od ojca.

Przechowywana w Archiwum Akt Nowych spuścizna Ignacego Jana Paderewskiego liczy obecnie 5275 jednostek i mierzy 62,48 metrów. Porządkowano ją w latach 1957-1962, a po otrzymaniu dodatkowych 20 skrzyń z dokumentacją kontynuowano prace w latach 1970-1971. Granice chronologiczne pozyskanych dokumentów wyznaczają lata 1861 i 1941 r. Zbiór Ignacego Jana Paderewskiego w Archiwum Akt Nowych to na pewno największy zbiór aktowy wirtuoza. Składa się na niego kilka grup dokumentów. W pierwszej możemy zobaczyć materiały biograficzne, w tym dokumenty osobiste i rodzinne, wspomnienia, dyplomy, albumy, korespondencję, fotografie, wycinki prasowe, wszystkie z lat 1861-1941 (sygn. 1-247). Kolejne grupy opisują: działalność muzyczną (programy, recenzje, korespondencja z agencjami koncertowymi i uczniami z lat 1879-1940; sygn. 248-586); działalność polityczną i społeczną w latach 1890-1918 (korespondencja z Romanem Dmowskim, dokumenty związane z ufundowaniem Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie, działalnością ugrupowań politycznych na ziemiach polskich, Polonią na świecie, pomocą dla ofiar I wojny światowej, sprawą polską, Komitetem Narodowym Polskim, Armią Polską we Francji i oddziałami polskimi w Rosji; sygn. 587-680, 5275); działalność polityczną w latach 1918-1921 (dokumenty związane z powstaniem niepodległej Polski, powstaniem rządu Paderewskiego, walką o granice, sytuacją wewnętrzną i stosunkami Polski z zagranicą, systemem parlamentarnym, dostawami sprzętu i żywności z Zachodu; sygn. 681-1009); i działalność polityczną w latach 1921-1941 (dokumenty związane z zamachem stanu Józefa Piłsudskiego, sytuacją wewnętrzną i polityką zagraniczną Polski, utworzeniem Frontu Morges, działalnością Polonii amerykańskiej, klęską wrześniową, powstaniem rządu Władyslawa Sikorskiego i Rady Narodowej, sytuacją w okupowanej Polsce; sygn. 1010-3176). Jedna z grup dokumentów z lat 1881-1940 dotyczy spraw finansowych Paderewskiego z jego majątkiem osobistym, wydatkami, datkami na cele narodowe (sygn. 3177-3247). Do ważniejszych dokumentów należy korespondencja prywatna Paderewskiego z lat 1876, 1885-1940, w której można znaleźć prośby o datki i pomoc dla muzyków (sygn. 3428-3762). W zbiorze znajduje się również są grupa nadesłanych do Paderewskiego utworów literackich, prospektów, albumów i listów z lat 1817-1869, 1890-1940 (sygn. 3763-3825). W oddzielnej grupie złożono listy oraz kopie listów oraz dokumentów kierowanych do Paderewskiego z lat 1905, 1926, 1939, 1970, 1971 (sygn. 4499-4508). Kolejną grupę tworzą materiały członków jego rodziny, tj. żony Heleny Paderewskiej z lat 1856-1934 - korespondencja z rodziną, pomoc dla Polaków w kraju i na obczyźnie (sygn. 3826-4024), siostry Antoniny z Paderewskich Wilkońskiej z lat 1900-1940 - dokumenty i korespondencja prywatna (sygn. 4025-4033), pasierba Wacława Górskiego z lat 1882-1939 - korespondencja prywatna, Paderewski w USA w latach I wojny, (sygn. 1034-4044), Barbary Obuchowicz, Emilii i Anny Jaszowskich z lat 1899-1902, 1909, 1928-1939 - korespondencja prywatna grup (sygn. 4045-4051). Ważne są też materiały współpracowników Paderewskiego: szczególnie sekretarza Sylwina Strakacza i jego żony Anieli z lat 1922-1940 - na temat działalności muzycznej Paderewskiego oraz politycznej i publicystycznej Strakacza, sytuacji Polski i Polaków przed i po wrześniu 1939 r. w kraju i na obczyźnie (sygn. 4052-4399); Józefa K. Orłowskiego z lat 1902, 1916, 1918, 1921-1939 - o prowadzeniu spraw Paderewskiego w USA i sytuacji Polonii w USA (sygn. 4400-4464) i Heleny L'bke z roku 1940 - stanowiące korespondencję prywatną i rachunki (sygn. 4465-4468). Warto zwrócić uwagę na materiały osób obcych z lat 1898-1940 - dokumenty osobiste, korespondencja (sygn. 4469-4498).

Unikatową grupą są na pewno fotografie Paderewskiego, jego rodziny, różnych osób i obiektów architektonicznych z lat 1891-1940, sygn. (4509(1-8)-4524 (1-74), 4525, 4526) oraz widokówki, pocztówki, bilety wizytowe, plany i rysunki techniczne z lat 1883-1940 (sygn. 4527-4533).

Niestety wokół zbiorów Paderewskiego, jego testamentu i losów poszczególnych kolekcji i zgromadzonych eksponatów narosło również wiele niejasności najczęściej związanych z rolą komunistycznego Ministerstwa Spraw Zagranicznych PRL, które oficjalnie zajęło się spadkiem po wirtuozie. Nie wyjaśniono ich ani podczas oficjalnego śledztwa, ani przy okazji uroczystego pogrzebu, który odbył się w Warszawie po sprowadzeniu jego zwłok ze Stanów Zjednoczonych latem 1992 r. Serce Paderewskiego pozostało w Sanktuarium Matki Bożej Częstochowskiej w Doylestown pod Filadelfią.

Spuściznę Paderewskiego wykorzystywano do różnorodnych prac badawczych z zakresu dziejów najnowszych XIX i XX w. W latach siedemdziesiątych w kręgu pracowników Polskiej Akademii Nauk podjęto zamysł wydania najważniejszych źródeł w postaci tzw. Archiwum politycznego Ignacego Jana Paderewskiego. Szczęśliwie zamierzenia zrealizowano, ale owoc prac w postaci pierwszych czterech tomów dokumentów trafił do wąskiego i to ściśle określonego kręgu odbiorców - głównie do bibliotek. Zarówno czas realizacji przedsięwzięcia, jak i działanie cenzury wpłynęły na pominięcie wielu ważnych dokumentów głównie z okresu wojny polsko-bolszewickiej (1919-1920) i pierwszych lat II wojny światowej (1939-1941). Rok 2001 ogłoszony rokiem Paderewskiego dał asumpt środowiskom naukowym m.in. do dopełnienia wcześniejszego wydawnictwa. Po rozmowach z władzami Instytutu Historii PAN pracownicy AAN wybrali pominięte wcześniej materiały do uzupełniającego tomu. Kilka lat później w 2007 r. ukazał się kolejny tom uzupełniający, obejmujący dokumenty z lat 1915-1941. Celowo pominięto dokumentację nutową. gdyż opracowaniem tej niezwykle ważnej części spuścizny Paderewskiego zajeło się Muzeum Ignacego J. Paderewskiego w Krakowie. Wspólne wydawnictwo PAN i AAN nie uwzględniało jednak dokumentacji ikonograficznej i dokumentacji o specjalnym charakterze (dyplomów, adresów hołdowniczych, programów, legitymacji orderowych, zaproszeń, a także niektórych pamiątek osobistych zabezpieczonych po Paderewskim: odznaczeń, czapki, pasa, drobiazgów użytkowych). Chcąc uzupełnić ten dorobek, Archiwum Akt Nowych i Instytut Pamięci Narodowej przygotowały wydawnictwo albumowe, w którym zaprezentowano 195 obiektów tylko z zespołu przechowywanego w AAN. Dodatkowo album ilustrują materiały ikonograficzne udostępnione przez Narodowe Archiwum Cyfrowe, Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej w Ameryce i Muzeum Narodowe w Warszawie.

Szczególne podziękowania za pomoc w przygotowaniu materiałów do albumu należą się: dr. Teofilowi Lachowiczowi ze Stowarzyszenia Armii Polskiej w Ameryce, Magdalenie Pinkier z Muzeum Narodowego w Warszawie, Mariannie Otmianowskiej i Radosławowi Kałużniakowi z Narodowego Archiwum Cyfrowego. Do powstania albumu przyczynili się także pracownicy Instytutu Pamięci Narodowej: Izabela Matuszewska, Magdalena Baj, Sylwia Szafrańska i Izabela Szufa oraz pracownicy Archiwum Akt Nowych: z Oddziału III, Oddziału V oraz z Pracowni Digitalizacji. Bez ich pomocy nie udałoby się przygotować tego wydawnictwa w tak bogatej szacie graficznej, najobszerniejszej pod względem ilości ikonografii publikacji o Ignacym Janie Paderewskim.

dr Tadeusz Krawczak
Mariusz Olczak