Od Konstytucji marcowej do Konstytucji kwietniowej: wybór dokumentów

W 2021 r. obchodzimy 100. rocznicę uchwalenia konstytucji marcowej, która była pierwszą ustawą zasadniczą odrodzonego Państwa Polskiego. Jej uchwalenie poprzedziło inne istotne wydarzenia jakie miały miejsce w marcu 1921 r. Dzień później podpisano układ pokojowy w Rydze kończący wojnę polsko-bolszewicką, a 20 marca na Górnym Śląsku został przeprowadzony plebiscyt, który miał przynieść rozstrzygnięcie polsko-niemieckich zmagań o przynależność państwową tego regionu.

Dyskusje nad projektem nowej konstytucji rozpoczęły się jeszcze przed odzyskaniem niepodległości, następnie prace nad konstytucją już w niepodległej Polsce podjął rząd Jędrzeja Moraczewskiego. Do prac nad konstytucją zaproszono wybitnych prawników, a w pierwszej połowie stycznia 1919 r. z inicjatywy Jędrzeja Moraczewskiego, przy Prezydium Rady Ministrów powołano Biuro Konstytucyjne, którego zadaniem było przygotowywanie materiałów, niezbędnych dla prac komisji konstytucyjnej. Przewodniczącym Biura został Mieczysław Niedziałkowski, członek Polskiej Partii Socjalistycznej.

Uchwalenie konstytucji poprzedziły wybory do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1919 r. W lutym 1919 roku przyjęto liczącą 5 artykułów uchwałę w sprawie powierzenia Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa, która powszechnie była nazywana Małą Konstytucją. Już na drugim posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego, 14 lutego 1919 r., powołano Komisję Konstytucyjną, której przewodniczącym został poseł Władysław Seyda ze Związku Ludowo-Narodowego, a jego zastępcą – Maciej Rataj z Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”. Po powołaniu rządu Ignacego Jana Paderewskiego kontynuowano prace nad projektem konstytucji, a w realizacji tego celu powołano specjalną komisję złożoną zarówno z polityków jak i z wybitnych prawników i ekspertów z zakresu prawa konstytucyjnego oraz przedstawicieli środowisk uniwersyteckich.

W kolejnych miesiącach do komisji wpływały kolejne projekty ustawy zasadniczej opracowywane przez poszczególne środowiska polityczne, a projekty konstytucyjne były szeroko omawiane podczas posiedzeń sejmowych. Zasadnicze punkty sporu dotyczyły sposobu wyboru głowy państwa oraz liczby izb przyszłego parlamentu. Ostateczne przyjęcie konstytucji nastąpiło 17 marca 1921 r., a jej uchwalenie zostało ogłoszone przez Marszałka Sejmu Wojciecha Trąmpczyńskiego. Podobnie jak 130 lat wcześniej, sygnatariusze ustawy zasadniczej już po jej uchwaleniu udali się do katedry św. Jana na Starym Mieście w Warszawie na uroczyste nabożeństwo, które odprawił ks. kardynał Aleksander Kakowski.

Tekst Konstytucji marcowej rozpoczęty był inwokacją "W imię Boga Wszechmogącego". W preambule do konstytucji marcowej znalazły się odwołania do Konstytucji 3 Maja.

Konstytucja marcowa składała się ze wstępu i siedmiu rozdziałów, zawierających 126 artykułów, w których określone zostały kompetencje organów państwowych w ramach trójpodziału władzy oraz kwestie związane z obowiązkami i prawami obywatelskimi.

Okres po uchwaleniu Konstytucji marcowej charakteryzował się politycznym chaosem i słabością parlamentarną, niezdolnym do wybrania stabilnego rządu. Wyrazem odejścia od zasad Konstytucji marcowej była uchwalona 2 sierpnia 1926 nowela sierpniowa, przyznająca prezydentowi Rzeczypospolitej władzę rozwiązywania Sejmu i wydawania dekretów z mocą ustawy. Postępująca erozja systemu demokratycznego doprowadził do zmian, które forsował obóz rządzący stawiający sobie za cel zmianę konstytucji. Choć wprowadzenie nowych zasad ustrojowych było forsowane przez obóz sanacyjny oraz Klub Parlamentarny BBWR, to proces jej uchwalenia trafił na wokandę sejmu dopiero w 1934 r. Spowolnienie prac legislacyjnych nad ustawą oraz przesłanie ostatecznej wersji konstytucji do Senatu spowodowało, że dopiero 23 marca 1935 r. za nową ustawą zasadniczą zagłosowała większość sejmowa.  

Podpisana miesiąc później przez Prezydenta RP Ignacego Mościckiego w Sali Rycerskiej Zamku Królewskiego w Warszawie nowa konstytucja, zwana kwietniową, była kolejnym krokiem w likwidowaniu demokratycznych struktur państwa i zastąpieniem ich mechanizmem charakterystycznym dla państw autorytarnych. Nowa ustawa zasadnicza składała się z 81 artykułów, podzielonych na 14 rozdziałów. Konstytucja kwietniowa zrywała  dotychczasowym trójpodziałem władzy, ograniczała wpływ parlamentu na rzeczywistość, a dużą część władzy przerzucała na prezydenta, wzmacniając jego pozycję i czyniąc go jednocześnie odpowiedzialnym wyłącznie przed Bogiem i historią. Na mocy konstytucji z 1935 r. osłabieniu uległa rola Sejmu, a ilość posłów została zmniejszona do 208. W stosunku do Sejmu wzmocniła się pozycja Senatu.

Od samego początku Konstytucja kwietniowa była krytykowana przez opozycję, która uważała, że została bezprawnie narzucona społeczeństwu i żądała jej uchylenia. Trzeba jednocześnie pamiętać, że tworzony na mocy uchwalenia konstytucji system uwarunkowany był już innymi czynnikami geopolitycznymi, z rosnącymi w siłę i stanowiącymi zagrożenie dla młodego państwa polskiego autorytarnymi sąsiadami, tj. Związkiem Sowieckim oraz Niemcami. W założeniu twórców konstytucji kwietniowej, zmiany jakie nastąpiły po jej uchwaleniu miały wzmocnić strukturę państwa, czyniąc je sprawniejszym i mniej podatnym na zagrożenia zewnętrzne. Istotnym jest również fakt, że już po wybuchu wojny to właśnie zapisy konstytucji kwietniowej, umożliwiające przekazanie przez Prezydenta RP swojego urzędu, pozwoliły na zachowanie ciągłości władzy na uchodźstwie oraz stanowiły podstawę prawna działalności władz państwowych i organizację życia politycznego na emigracji.

Archiwum Akt Nowych zaprasza do obejrzenia wystawy on-line: Od Konstytucji marcowej do Konstytucji kwietniowej: wybór dokumentów.

Autor: AAN